Cách đây tròn 70 năm, chấp hành lệnh khởi nghĩa của Xứ ủy Nam Kỳ, Ban chỉ huy khởi nghĩa của tỉnh được thành lập do đồng chí Trần Văn Thời, Bí Thư Tỉnh ủy làm trưởng ban. Tỉnh ủy đã khẩn trương triển khai kế hoạch khởi nghĩa: Khu vực I là Năm Căn (trong đó có Hòn Khoai); khu vực II là thị trấn Cà Mau và các xã xung quanh; khu vực III là thị xã Bạc Liêu và các xã, quận xung quanh.

Đồng chí Phan Ngọc Hiển được phân công trực tiếp phụ trách cuộc khởi nghĩa ở Hòn Khoai - khu vực trọng điểm của tỉnh. Đúng 23 giờ 15 phút đêm 13 tháng 12 năm 1940, cuộc khởi nghĩa nổ ra và giành thắng lợi. Lực lượng khởi nghĩa đã tiêu diệt tên sếp đảo Olivier; thu 1 súng ngắn, 2 súng trường và nhiều quân trang, quân dụng khác. Đồng thời lực lượng khởi nghĩa làm chủ tình hình trên toàn đảo.

Sáng sớm hôm sau, các chiến sĩ khởi nghĩa Hòn Khoai đã về đến Rạch Gốc trong sự mừng vui reo hò chào đón của nhân dân làm bọn tề ngụy ở đây hoảng sợ bỏ chạy. Tuy chưa bắt liên lạc với cấp trên, nhưng với tinh thần tiến công cách mạng, đồng chí Phan Ngọc Hiển chỉ huy lực lượng khởi nghĩa tiến đánh đồn kiểm lâm tại Thủ Tam Giang vào lúc 9 giờ ngày 15 tháng 12. Bọn địch ở đây hoảng sợ nộp toàn bộ vũ khí cho lực lượng khởi nghĩa.

Phát huy khí thế cách mạng, lực lượng khởi nghĩa trở về Rạch Gốc bố trí lực lượng chặn đánh tàu địch chi viện cho đồng bọn. Nhưng tình thế cách mạng đã thay đổi, nhiều nơi trong và ngoài tỉnh không nổ ra khởi nghĩa theo kế hoạch. Nên địch tập trung lực lượng bao vây, truy lùng và bắt các chiến sĩ khởi nghĩa Hòn Khoai.

Sau 6 tháng giam cầm, tra tấn với mọi cực hình tàn bạo, dã man nhưng các chiến sĩ khởi nghĩa Hòn Khoai giữ vững khí tiết cách mạng. Thực dân Pháp hy vọng thi hành án tử hình các chiến sĩ Hòn Khoai ngày 12/7/1941sẽ làm lung lay ý chí của các chiến sĩ và đồng bào ta.

Nhưng chúng đã lầm, trước pháp trường, đồng chí Phan Ngọc Hiển đã dõng dạc tuyên bố: Những người cộng sản coi cái chết rất tầm thường. Chúng tôi sẵn sàng chết để tranh đấu cho đồng bào được ấm no. Nhất định những người kế tục chúng tôi sẽ tiêu diệt thực dân Pháp. Nhất định Việt Nam sẽ hoàn toàn độc lập. Và các chiến sĩ Hòn Khoai đồng loạt hô vang khẩu hiệu:

Đả đảo đế quốc Pháp

Đông Dương độc lập muôn năm

Đảng cộng sản Đông Dương muôn năm.

Khởi nghĩa Hòn Khoai - Mốc son đầu chói lọi

Tuy cuộc khởi nghĩa Hòn Khoai cuối cùng bị thất bại, song có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Đó là mốc son đầu chói lọi trong trang sử vàng đấu tranh giành độc lập tự do; đó là tiếng súng mở đầu thời kỳ đấu tranh bằng bạo lực vũ trang để giành chính quyền của nhân dân ta; là mốc đánh dấu sự trưởng thành của Đảng bộ trong quá trình xây dựng và phát triển.

Khởi nghĩa Hòn Khoai nổ ra và giành thắng lợi đã chứng minh sự lãnh đạo thông minh, linh hoạt, sáng tạo của Đảng bộ mà trực tiếp là đồng chí Phan Ngọc Hiển, đã biết kết hợp sức mạnh của thực lực cách mạng với sức mạnh tổng hợp của quần chúng để khắc phục khó khăn của hoàn cảnh lịch sử, có cách đánh và chiến thắng kẻ thù.

Khởi nghĩa Hòn Khoai đã giương cao ngọn cờ đấu tranh cách mạng, cổ vũ mạnh mẽ ý chí chiến đấu kiên cường, oanh liệt, thực hiện khát vọng độc lập tự do của quân, dân tỉnh Cà Mau trong đánh Pháp, đuổi Mỹ, góp phần giải phóng hoàn toàn miền Nam, thống nhất Tổ quốc và xây dựng quê hương giàu đẹp.

Với những ý nghĩa lịch sử to lớn của cuộc khởi nghĩa Hòn Khoai, ngày 13 tháng 12 được chọn làm ngày Truyền thống cách mạng của Đảng bộ, quân, dân tỉnh Cà Mau.

Từ khởi nghĩa Hòn Khoai, viết tiếp trang sử mới

70 năm qua, Đảng bộ, quân, dân Cà Mau luôn phát huy truyền thống khởi nghĩa Hòn Khoai trong chiến đấu và xây dựng quê hương. Tinh thần kiên trung, bất khuất của khởi nghĩa Hòn Khoai đã hun đúc mạnh mẽ ý chí chiến đấu oanh liệt của quân, dân ta, góp phần làm nên Cách mạng Tháng Tám thành công. Tinh thần tiến công cách mạng của khởi nghĩa Hòn Khoai đã tôi luyện quân, dân Cà Mau có thêm ý chí vượt qua khó khăn, thách thức: cất nước từng lon, đói ăn trái mắm nhưng vẫn tiếp tục chiến đấu lập thêm những chiến công hiển hách như trận Mương Điều, Bến Dựa, Đầm Dơi, Cái Nước, bẻ gãy nhiều chiến dịch, chiến thuật của địch như: "Sóng tình thương", "Hạm đội nhỏ trên sông"… góp phần làm nên đại thắng Mùa xuân năm 1975, giải phóng hoàn toàn miền Nam, thống nhất Tổ quốc.

Những bài học kinh nghiệm từ khởi nghĩa Hòn Khoai tiếp tục được phát huy trong hàn gắn vết thương chiến tranh, vượt qua muôn vàn khó khăn trong cải tạo và xây dựng quê hương phát triển vươn lên về mọi mặt: không chỉ có điện, có đường, có trường, có trạm mà đời sống vật chất, tinh thần của nhân dân không ngừng nâng lên rõ nét; không chỉ lãnh đạo chuyển dịch cơ cấu kinh tế đúng hướng, có hiệu quả mà còn xây dựng mô hình phát triển bền vững: rừng - tôm, tôm - lúa...; không chỉ xây dựng hệ thống chính trị theo hướng trong sạch vững mạnh mà còn đề ra những chủ trương mang tính đột phá: hỗ trợ tiền đò cho học sinh nghèo đến trường, xây dựng 1.588 chiếc cầu từ chương trình nhịp cầu mơ ước… làm nức lòng nhân dân; không chỉ lãnh chỉ đạo thu ngân sách Nhà nước lần đầu tiên đạt trên 2.000 tỷ đồng mà còn đề ra mục tiêu tiếp tục tiến lên với quyết tâm chính trị: sớm đưa Cà Mau trở thành tỉnh trung bình khá của cả nước…

Tự hào về truyền thống cách mạng, phấn khởi trước những thành tựu đạt được đã tạo thêm niềm tin mới, động lực mới, phong trào mới để viết tiếp những trang sử vẻ vang trong thời kỳ xây dựng quê hương Cà Mau - xứng danh anh hùng./.